İham (Îyhâm) Sanatı

Konu: İham (Îyhâm) Sanatı Salı Ekim 28, 2008 3:32 pm

İki ya da ikiden fazla anlamı olan bir kelimeyi bir mısra ya da beyit
içinde bütün anlamlarını kastederek kullanma sanatıdır. Ancak bu
yaparken beytin genel anlamıyla, kelimenin çeşitli anlamları arasında
yakın bir ilgi kurmak gerekir.
Îhâmın kelime anlamı vehme,
şüpheye, kuruntuya, tereddüde düşürmektir. Yani şair kelimeyi öyle
kullanır ki okuyucu o kelimenin bütün anlamlarıyla şiiri anlayabilir,
anlamlandırabilir. Dolayısıyla; okuyan, şair bu kelimeyi acaba hangi
anlamda kullandı diye tereddütte kalabilir yada her okuyucu o kelimeyi
(îhâm yapılan kelimeyi) şairin kendi anladığı anlamda kullandığını
vehmeder, düşünür.

Her gelen rind kanar zevke bu mecliste Kemâl
Cânib-i rahmete son çektiği sâğarla döner
Yahya Kemâl
Sâğar : kadeh
Beyitte
geçen “kanar” kelimesinde îhâm sanatı vardır. Zira kelimenin aldanmak
ve doymak, kanmak şeklinde iki anlamı vardır ve beyit bu iki anlamın
hangisiyle açıklanırsa açıklansın anlamlı olur.
“Kanar” kelimesini
“aldanmak” anlamında alırsak beytin anlamı şu şekilde okur : “Kemâli,
her gelen rind bu mecliste zevke aldanır ve rahmet tarafına, son
çektiği kadehle döner.”
“Kanar” kelimesini “kanmak ve doymak”
anlamında aldığımızda ise beytin anlamı şu şekilde olur : “Kemâl, her
gelen rind bu mecliste zevke doyar, kanar (ve) rahmet canibine son
çektiği kadehle döner.”

Her ne dem lutf eyleyüp bezmi müşerref eylesen
Ehl-i bezm ayağına yüz sürmeğe âmâdedir.
Bu
beyitte îhâm sanatı “ayak” kelimesi ile yapılmıştır. Ayak, hem bacağın
“bilekten sonraki kısmı” hem de “kadeh” anlamındadır. Bu iki anlam da
beytin genel anlamıyla uyumludur.
Ayak kelimesini “bacağın bilekten
sonraki kısmı” anlamında alırsak beytin anlamı şu şekilde olur : “(Ey
sevgili) Ne zaman lutf edip içki meclisine şeref versen, oradakiler
senin ayağını öperek saygı göstermek için (ayaklarına kapanmak için)
(hazır) beklemektedirler.” (Kelimeyi bu anlamda aldığımızda hitap
sâkiyedir. Zirâ ayak sâkiye ait bir organdır.)
Ayak kelimesini
“kadeh” anlamında aldığımızda ise beytin anlamı şu şekilde olur: “Ne
zaman lutf edip içki meclisine şeref versen oradakiler senin getirdiğin
kadehe ?? senin içinde bulunduğun kadehe yüzlerini sürmek için hazır
beklemektedirler.” (burada kelime kadeh anlamında alındığı için hitap
hem sakiye hem de kişileştirme (teşbîh) yoluyla şarabadır.)

Taştîrimiz bu râyede az çok bahâ bulur
Bâkî kalır sahîfe-i âlemde âdımız
Bâkî
Bâkî : Şair Bâkî; sonsuz, ebedî
taştîr : Besleme; bir başka şaire ait bir gazelin her beytinin arasına aynı vezin ve kafiye üçer mısra eklemek.
BAZI NOTLAR :
Îhâm sanatını, kendisi ile benzerlikler gösteren tevriye ve kinâye sanatları ile karıştırmamak gerekir.
Îhâm
sanatında kelimenin gerçek anlamları üzerinde durulur ve beyitte ikisi
de anlamlıdır. Tevriye sanatında iki gerçek anlamlı ama uzak anlam
kastedilir.
Tevriye sanatı da îhâm sanatı gibi kelimenin iki gerçek
anlamı üzerine kurulur ancak tevriyede kelimenin uzak, dolaylı anlamı
kastedilir. Îhâmda ise anlamların ikisi de yakın anlamlıdır ve şiire,
beyte uyar.
Îhâmı kinâyeyle de karıştırmamak gerekir. Çünkü kinâyede
kelimenin birkaç gerçek alamı değil, gerçek ve mecazlı anlamı bir arada
kullanılır ve özellikle mecazlı anlamı kastedilir.
Îhâm-ı Tenâsüb :
Birkaç anlamı olan bir kelimenin dize yada beyit içinde kastedilmiş
yada vehmedilmiş -ki buna diğer başka bir kelimeyle işaret vardır-
söylenmemiş anlamıyla, öteki kimi kelimeler arasında anlam ilgisi
kurmaktadır. Bu sanat adından ve tanımından da anlaşılacağı gibi îhâm
ile tenâsüp sanatının birleşmesiyle olur.

Mihr solmazsın bana rahm eylemezsin bunca kim
Sâye tek sevdâ-yı zülfün pây-mâl eyler beni
Fuzûlî
Beyitte
“mihr” kelimesinin sevgi anlamı beytin genel anlamıyla ilgilidir. Zirâ
sâye-i zülfün derken senin saçının gölgesi şeklinde sevgili muhataptır.
Fakat “mihr”in bir de güneş anlamı vardır ve kastedilmemiştir. Sâye
(gölge) sözcüğüyle de “mihr”in güneş anlamının ilgili olması îhâm-ı
tenâsüb sanatını doğurur.